اخبار اعجاز غیبی قرآنبهترین دلیل وجود اخبار غیبی در قرآن کریم ، تصریح خود قرآن است. در بسیاری از آیات نیز مطالبی ذکر شده که از امور غیبی به شمار می‌آید، هر چند در قرآن به خبر غیبی بودن آن اشاره نشده است. ۱ - وجود اخبار غیبی در قرآنخداوند در سه سوره آل عمران ، هود و یوسف ، پس از گزارش اخباری از دوران گذشته، بر غیبی بودن آنها تاکید کرده است. از جمله بعد از بیان داستان زندگی حضرت یوسف علیه‌السّلام فرموده است: «ذلِکَ مِن اَنباءِ الغَیبِ نوحیهِ اِلَیکَ= این (داستان) از خبرهای غیبی است که به تو وحی می‌کنیم». در بسیاری از آیات نیز مطالبی ذکر شده که از امور غیبی به شمار می‌آید، هر چند در قرآن به خبر غیبی بودن آن اشاره نشده است. نمونه آن، آیات بیان کننده وقایع و سرنوشت مردمان دورانهای گذشته است که آگاهی از برخی از آنها با روشها و ابزارهای متعارف در دست بشر، نه در زمان نزول قرآن ممکن بوده و نه اکنون میسّر است. آیاتی که از چگونگی آغاز آفرینش خبر می‌دهد، آیات حاکی از حوادث و وقایع آینده جهان ، و آیاتی که درباره پایان جهان موجود و برپایی قیامت و عوالم پس از آن است، همه بیان کننده مطالب بیرون از قلمرو معارف متعارف بشری و گواه وجود اخبار غیبی در قرآن است. قرآن پژوهان نیز بر وجود اخبار غیبی قرآن تاکید دارند و کسی آن را انکار نکرده است. ۲ - دیدگاه‌ها درباره اخبار غیبیبا آنکه وجود خبرهای غیبی در قرآن حتمی است، درباره معجزه بودن آن نظر واحدی نیست و اختلافاتی به شرح زیر مشاهده می‌شود. ۲.۱ - دیدگاه اولبرخی از مفسران با وجود بحث از اخبار غیبی قرآن، از معجزه بودن یا نبودن این وجه سخنی نگفته‌اند؛ طبری روایاتی درباره پیشگویی قرآن درباره بعضی از حوادث، ذیل آیات مربوط به آنها آورده است [۳]
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ص۱۴۳-۱۴۶.
؛ ولی به معجزه بودن قرآن از این بُعد اشاره‌ای نکرده است.۲.۲ - دیدگاه دومبرخی دیگر اخبار غیبی را از وجوه اعجاز قرآن ندانسته، اعجاز آن را در نظم و فصاحت و درستی معانی می‌دانند؛ ابن عطیه اندلسی این عقیده را به عموم عالمان مسلمان نسبت داده است. در میان متقدمان، شیخ طوسی ، یحیی بن حمزه علوی ، ابن قیم و از معاصران، محمد حسین فضل اللّه، [۸]
من وحی القرآن، ج۱، ص۱۰۲-۱۰۴.
عایشه بنت الشاطی و عبدالقادر حسین [۱۰]
القرآن اعجازه و بلاغته، ص۷۱، ۷۵.
از طرفداران این دیدگاه‌اند.۲.۳ - دیدگاه سومبرخی اخبار غیبی قرآن را یگانه وجه اعجاز آن به شمار آورده‌اند؛ گفته شده نظّام، افزون بر قول به صرفه (بازداشته شدن عرب از همانند آوری) به این وجه اعجاز قرآن نیز معتقد بوده است. [۱۱]
رافعی، مصطفی صادق، اعجاز القرآن و البلاغة النبویه، ص۱۴۴.
۲.۴ - چهارمگروهی دیگر از قرآن پژوهان بر این باورند که اخبار غیبی، از وجوه اعجاز قرآن است؛ ولی تحدّی (درخواست همانند آوری) قرآن شامل آن نمی‌شود، زیرا تحدّی شامل همه سوره هاست، درحالی که خبرهای غیبی فقط در بعضی از سوره‌ها آمده است. خطابی، [۱۳]
ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن، ص۲۳.
عبدالجبار معتزلی [۱۴]
المغنی فی اعجاز القرآن، ص۲۲۰.
[۱۵]
باقلانی، محمد بن طیب، اعجاز القرآن، ص۵۴.
و محمدباقر مجلسی ، از قائلان به این دیدگاه به شمار می‌روند. به نظر می‌رسد این دیدگاه در برابر دیدگاهی شکل گرفته که اعجاز قرآن را به اخبار غیبی منحصر می‌داند؛ خطابی در این باره می‌گوید: گروهی گمان کرده‌اند که اعجاز قرآن فقط به جهت در برداشتن خبرهای (غیبی) مربوط به آینده است؛ مانند آیات «غُلِبَتِ الرّوم... = رومیان مغلوب شدند» و آیه «قُل لِلمُخَلَّفینَ مِنَ الاَعرابِ سَتُدعَونَ اِلی قَوم اولی بَاس شَدید= به بادیه نشینان بر جای مانده (از جهاد) بگو: به زودی به سوی قومی زورمند فراخوانده می‌شوید...». وی در ادامه گفته است: شکی نیست که این خبرها و خبرهای مشابه آن، نوعی از اعجاز قرآن است؛ ولی عمومیتی ندارد که در همه سوره‌های قرآن موجود باشد، درحالی که خدای سبحان هر سوره‌ای را مستقلاً معجزه قرار داده، به گونه‌ای که هیچ کسی را یارای همانند آوری نیست (و به طور مطلق) فرموده است: «فَاتوا بِسورَة مِن مِثلِهِ وَادعوا شُهَداءَکُم مِن دونِ اللّهِ اِن کُنتُم صـدِقین= سوره‌ای مانند آن بیاورید و گواهان خود راـغیر خداـفرا خوانید اگر راست می‌گویید» قرآن سوره خاصی را برای همانند آوری معین نکرده است، بنابراین، روشن می‌شود که دیدگاه آنان (که تحدّی به خبرهای غیبی را مطرح کرده‌اند) صحیح نیست. [۲۰]
ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن، ص۲۳-۲۴.
۲.۵ - پنجمجمع فراوانی نیز بر این عقیده‌اند که اخبار غیبی از وجوه اعجاز قرآن بوده و به آن تحدّی شده است. این دیدگاه در میان عالمان قرآن پژوه از دیرباز رواج داشته و در کتابهای تفسیر و علوم قرآنی بر آن استدلال شده است و ویژه گرایش مذهبی خاصی نیست، بلکه همه فرقه‌ها از سنی و شیعه به آن قائل‌اند. [۲۱]
باقلانی، محمد بن طیب، اعجاز القرآن، ص۵۱.
باقلانی دو وجه از اعجاز قرآن را گزارش غیبی از حوادث آینده و اِخبار از قصص پیشینیان، از سوی کسی که نه کتابی خوانده و نه از کسی آموخته است، می‌داند. طبرسی در مقدمه مجمع البیان به هنگام اشاره به مسائل مطرح در بحث اعجاز، نامی از اعجاز به خبرهای غیبی نبرده؛ ولی در ذیل آیه ۲۳ بقره که از مخالفان دعوت به همانند آوری شده است به اعجاز غیبی قرآن (اخبار غیبی از گذشته و آینده) تصریح کرده است. فخررازی در ذیل آیه ۱۰۲ یوسف به معجزه بودن داستان یوسف علیه‌السّلام در قرآن تصریح کرده است؛ همچنین قرطبی و فیروزآبادی [۳۰]
بصائر ذوی التمییز، ج۱، ص۷۴.
و ابن کثیر و زرکشی [۳۲]
البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۲۲۸.
و به دنبال وی سیوطی اخبار غیبی را از جمله وجوه اعجاز قرآن دانسته‌اند. از معاصران، محمد عبده و رشیدرضا، محمدجواد بلاغی ، [۳۶]
آلاءالرحمن، بلاغی، محمدجواد، ج۱، ص۴۶-۴۸.
احمد مصطفی مراغی ، علامه طباطبایی ، ابوالقاسم خویی ، [۳۹]
نفحات الاعجاز، خویی، ابوالقاسم، ص۳۴-۳۶.
محمد تقی مصباح ، [۴۰]
راه و راهنماشناسی، مصباح یزدی،محمد تقی، ص۱۳۰-۱۳۱.
محمد هادی معرفت [۴۱]
التمهید فی علوم القرآن، معرفت،محمدهادی، ج۶، ص۱۸۶.
[۴۲]
التمهید فی علوم القرآن، معرفت،محمدهادی، ج۶، ص۱۹۷.
و محمدباقر حکیم ، اخبار غیبی را معجزه قرآن دانسته و برخی از آنان چگونگی اعجاز و تحدّی به آن را به طور مستدل بیان کرده‌اند.۳ - مقصود از معجزه بودن اخبار غیبی قرآنمقصود از معجزه بودن اخبار غیبی قرآن این است که برخی آیات قرآن، از امور ناپیدای گذشته یا حال یا آینده سخن گفته که آگاهی بشر به آنها از راه متعارف ممکن نبوده و دلیل خدایی بودن قرآن است، زیرا درستی بخشی از این اخبار ، هنگام نزول قرآن بر برخی از کسانی که به تاریخ ادیان و محتوای کتابهای آسمانی گذشته آگاهی داشتند آشکار بود. آنان به خوبی می‌دانستند که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم درس ناخوانده است و با هیچ یک از اهل کتاب یا عالمان به این اخبار، هر چند به شکل تحریف شده آن، ارتباطی نداشته تا از آنان بیاموزد. قرآن نیز خود، استدلال به امی بودن پیامبر را راه مناسبی برای بستن دهان یاوه گویان مشرک قلمداد می‌کند: «وما کُنتَ تَتلوا مِن قَبلِهِ مِن کِتـب و لا تَخُطُّهُ بِیَمینِکَ اِذًا لاَرتابَ المُبطِـلون» ؛ همچنین بخشی از پیشگوییهایی که سرآمد آن در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بوده، بر همگان آشکار شد؛ مانند وعده بازگشت پیامبر به مکه پس از هجرت که در سوره قصص آمده است: «اِنَّ الَّذی فَرَضَ عَلَیکَ القُرءانَ لَرادُّکَ اِلی مَعاد». آیات دیگری نیز شاهد این مدعاست؛ مانند بقره؛ مائده ؛ حجر ؛ روم ؛ فتح ؛ قمر ؛ نصر ؛ مسد . ۴ - آشکار شدن تدریجی اخبار غیبیدرستی بخشی دیگر از اخبار غیبی نیز با گذشت زمان و پیشرفت دانش بشر به تدریج آشکار می‌شود؛ مانند آیاتی که از مراحل آفرینش جنین آدمی یا حرکت خورشید و غیر آن سخن می‌گوید یا آیاتی که درباره برخی از حوادث و وقایع تاریخی است؛ نظیر احتمال کشف غار اصحاب کهف با اوصافی که قرآن درباره آن آورده، یا آیه مربوط به نجات جسد فرعون معاصر حضرت موسی علیه‌السّلام که برخی معتقدند پس از قرنها هنوز سالم و در دسترس است، [۵۶]
البیان فی اعجاز القرآن، ص۲۴۵.
بنابراین، کسی که در پی همانند آوری باشد باید در این بُعد نیز همچون قرآن، غیبگویی کند.بر پایه آنچه بیان شد آیاتی اعجاز غیبی قرآن را بیان می‌کند که درستی آن برای مخاطبان آشکار شده، یا قابل آشکار شدن در طول زمان باشد؛ اما آن دسته از آیاتی که امکان تحقق آن در ظرف زمان مخاطبان نیست و ابزاری برای سنجش آن ندارند از این دایره خارج است. آری می‌توان با استناد به اعجاز قرآن در ابعاد دیگر از جمله فصاحت و بلاغت ، به درستی همه محتوای قرآن پی برد و اخبار غیبی قرآن را مطابق با واقع دانست. برخی از نویسندگان، اخبار غیبی را زیر عنوان اعجاز معنوی مطرح کرده‌اند. [۵۷]
باقلانی، محمد بن طیب، اعجاز القرآن، ص۵۱.
در این دیدگاه اعجاز قرآن به دو نوع کلی اعجاز اسلوبی (لفظی) و اعجاز معنوی تقسیم شده و یکی از انواع اعجاز معنوی خبرهای غیبی قرآن به شمار آمده است.۵ - فهرست منابعآلاء الرحمن فی تفسیر القرآن؛ الاتقان فی علوم القرآن؛ الاعجاز البیانی للقرآن؛ اعجاز القرآن و اثره فی تطور النقد الادبی؛ اعجاز القرآن والبلاغة النبویه؛ اعجاز القرآن، باقلانی؛ الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد؛ بحارالانوار؛ البرهان فی علوم القرآن؛ بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز؛ البیان فی اعجاز القرآن؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر المراغی؛ تفسیر المنار؛ تفسیر من وحی القرآن؛ التمهید فی علوم القرآن؛ ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن؛ جامع البیان عن تاویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ حقایق الاعجاز من کتاب الطراز؛ علوم القرآن؛ روض الجنان و روح الجنان؛ الفوائد المشوق الی علوم القرآن و علم البیان؛ القرآن اعجازه وبلاغته؛ لسان العرب؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ المحررالوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز؛ معارف قرآن (راه و راهنماشناسی)؛ معترک الاقران فی اعجاز القرآن؛ المغنی فی اعجاز القرآن؛ مفردات الفاظ القرآن؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ نفحات الاعجاز؛ النهایة فی غریب الحدیث و الاثر. ۶ - پانویس۷ - منبعدائرةالمعارف قرآن کریم جلد سوم، برگرفته از مقاله «اعجاز غیبی قرآن». |